რუსეთის იმპერიასთან შეერთება

დადიანების დინასტიისა და ოდიშის, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფოს, დასასრულის დასაწყისად შეიძლება XVIII საუკუნის ბოლო მივიჩნიოთ. გაუთავებელი, სისხლისმღვრელი და ულმობელი შიდა ომებისა და შუღლის ფონზე, რაც საქართველოს საუკუნეების მანძილზე ასუსტებდა, 1790 წელს დასავლეთ საქართველოს სახელმწიფოების – იმერეთის, გურიისა და ოდიშის – მმართველებმა დადეს ხელშეკრულება აღმოსავლეთ საქართველოში ქართლ–კახეთის სამეფოსთან (ქართლ–კახეთის სამეფო 1762 წელს შეიქმნა ორი მანამდე განცალკევებული სამეფოს გაერთიანების შედეგად). ეს ხელშეკრულება ითვალისწინებდა ერთგულების ფიცს ქართლ–კახეთის მეფე ერეკლე II–ის მიმართ, რომლის სამეფოც, თავის მხრივ, თანდათან ექცეოდა რუსეთის გავლენის ქვეშ. ეს პროცესი დაიწყო 1783 წელს გეორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერით, რომლის თანახმად სამეფო რუსეთის სამხედრო მფარველობის ქვეშ ექცეოდა, ხოლო კულმინაციას 1801 წელს მიაღწია, როდესაც რუსეთმა საქართველოს სრული ანექსია მოახდინა.

დასავლეთ საქართველოს თავადების ბრძოლა ძალაუფლების მოპოვებისათვის 1790 წლის ხელშეკრულებით არ დასრულებულა. რამდენიმე წელიწადში ოდიშის თავადი გრიგოლ დადიანი იძულებული გახდა, დახმარება აღმოსავლეთისათვის ეთხოვა, რადგან მის მმართველობას ემუქრებოდნენ დამყრობლები როგორც თვით ოდიშიდან (კერძოდ, მისი დედინაცვლის ვაჟი მანუჩარი),ისე სამეგრელოს საზღვრებს გარედან (იმერეთის მეფე სოლომონ II). 1801 წლიდან გრიგოლი თხოვნით მიმართავდა არა ქართლ–კახეთის მეფეს, არამედ პავლე ციციანოვს - უკვე აღმოსავლეთ საქართველოში რუსეთის იმპერიის ახალი ტერიტორიების გუბერნატორს.

დახმარება დამოუკიდებლობის ფასად მოვიდა. 1803 წელს ოდიში რუსეთის პროტექტორატად გამოცხადდა და მას ქართულად „სამეგრელო“, ხოლო რუსულად „მინგრელია“ უწოდეს. 1804 წლის გაზაფხულზე რუსულმა სამხედრო ძალებმა აღმოსავლეთ საქართველოდან სამეგრელოში გადაინაცვლეს, რამაც რუსთ ხელმწიფეს სხვა ქართული ტერიტორიების ოკუპაციისაკენ გზა გაუხსნა. ამით რუსეთმა თურქეთთან მიმდინარე ბრძოლისათვის ბაზა მოიპოვა და შავი ზღვის სავაჭრო მარშრუტებზედაც მიიღო გასასვლელი. თუმცა, მომდევნო 50 წლის მანძილზე რუსეთს სამეგრელოს ავტონომია საშინაო მართვის საკითხებში არ შეუზღუდავს

მაგრამ 1854–1856 წლების ყირიმის ომის შემდეგ რუსეთის მბრძანებლებმა დაინახეს, რომ იმპერიის საზღვრების გაფართოებისა და სამთავრო გაუქმების შესაძლებლობა მიეცათ. ომის დაწყებამდე გარდაიცვალა სამეგრელოს მთავარი დავით დადიანი და, რადგან მისი ვაჟი და მემკვიდრე ნიკოლოზი მხოლოდ შვიდი წლის იყო, სამთავროს მმართველად დავითის ქვრივი, ეკატერინე დაინიშნა. მისი ხანმოკლე მმართველობის პერიოდი გამოირჩეოდა თურქების თავდასხმებითა და შიდა პოლიტიკური არეულობით. 1856 წელს, როდესაც ეკატერინე მეფე ალექსანდრე II–ის კორონაციას ესწრებოდა, სამეგრელოს ყმა გლეხებმა ღია ანტიფეოდალური და პრორუსული აჯანყება მოაწყეს. ამან შექმნა წინაპირობა, რომ შემდეგ წელს სამეგრელოში რუსული მმართველობა ღიად დამყარებულიყო.

რუსეთის მიერ სამეგრელოს დე ფაქტო ანექსიის მიუხედავად, ნიკოლოზ დადიანი ამ სამთავროს ტახტის მემკვიდრედ თითქმის ათი წლის მანძილზე ითვლებოდა, ვიდრე რუსეთის მმართველთა გავლენით ოფიციალურად არ გადადგა. 1867 წლის 4 იანვარს რუსეთის იმპერიამ სამეგრელოს დამოუკიდებელი სამთავრო ოფიციალურად გააუქმა.

ადრეული ხანა

ანტიკურ ხანაში სამეგრელო კოლხეთის სამეფოს ნაწილს წარმოადგენდა. კოლხეთი მთლინად მოიცავდა დღევანდელ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიას. ბერძნულ მითოლოგიაში კოლხეთი ოქროს საწმისის ქვეყნად ითვლებოდა, სადაც იაზონმა არგონავტებთან ერთად იმოგზაურა. აღსანიშნავია, რომ ძველი წელთაღრიცხვით VII საუკუნემდე ბერძნები ფიქრობდნენ, რომ კოლხეთი მათთვის ნაცნობი მსოფლიოს უკიდურეს მიჯნაზე მდებარეობდა. თანამედროვე ეპოქამდე ეს რეგიონი ლაზიკას სახელწოდებითაც იყო ცნობილი (იმ სახელის მიხედვით, რომელიც ბერძნებმა დასავლეთ საქართველოში მცხოვრებ ტომებს უწოდეს); მას ეგრისიც ერქვა (იმ მდინარის მიხედვით, რომელიც იქ მოედინება და შავ ზღვას ერთვის). რეგიონის პოლიტიკური ცენტრი იყო არქეოპოლისი (ან ნოქალაქევი), რომელიც თანამედროვე სენაკის მახლობლად მდებარეობს.

უძველესი კოლხური ქალაქის, ვანის, არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული ძვირფასი მასალა უხვად გვიხატავს რეგიონს ანტიკურ ხანაში. ვანის განსაკუთრებული საგანძური, რომელიც ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VIII საუკუნიდან პირველი საუკუნეებით თარიღდება, ადგილობრივი სტილის ჩამოყალიბებაზე ბერძნული და სპარსული ესთეტიკის დიდ გავლენას გვიჩვენებს. ამ რეგიონში იქნა აღმოჩენილი ყველაზე უფრო ადრეული დამამტკიცებელი მასალა ათასწლეულების მანძილზე ქართული კულტურის საყრდენის - ვაზისა და მეღვინეობის შესახებ. შესაძლოა, ქალაქისა და მიმდებარე ტერიტორიების მომავალმა გათხრებმა კიდევ მეტი ნათელი მოფინოს იმ ნიშან-თვისებებს, რომლებიც ამ მხარეს ბერძნულ და სპარსულ კულტურებთან აკავშირებდა ან მათგან გამოარჩევდა.

რომაელებმა ეს რეგიონი ჩვენს წელთაღრიცხვამდე პირველ საუკუნეში დაიპყრეს და აქ თითქმის 400 წლის განმავლობაში ბატონობდნენ. IV საუკუნეში რომის იმპერიის დაშლის გამო მისი დედაქალაქი კონსტანტინეპოლში იქნა გადატანილი. შედეგად ლაზიკაში ფართოდ გავრცელდა ქრისტიანობა და იგი რომის სამართალმემკვიდრის, ბიზანტიის იმპერიის მეკავშირე გახდა, რითაც აღმოსავლეთით მდებარე სპარსეთის იმპერიას დაუპირისპირდა.

VII საუკუნეში კავკასიას არაბების ურდო მოედო. არაბებმა იმ დროისათვის ქართლი-იბერიის სახელწოდებით ცნობილი, აღმოსავლეთ საქართველო, დაიპყრეს. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ დასავლეთ საქართველოს დიდი ტერიტორია არაბეთის ისლამური ხალიფატის გავლენის მიღმა დარჩა.

მას შემდეგ, რაც ხალიფატის ძლიერება კავკასიაში საგრძნობლად დასუსტდა, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველო ერთ სამეფოდ გაერთიანდა. ეს სამეფო XI საუკუნიდან XV საუკუნემდე არსებობდა. ადრეული XII საუკუნიდან მოყოლებული თურქებისა და მონღოლების შემოსევებისა და ადგილობრივი ფეოდალების მუდმივი ქიშპის გამო საქართველოს სახელმწიფო დაცემას იწყებს. XV საუკუნის დასასრულს საქართველოს მონარქია სამ მოქიშპე, დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ დაიყო: ქართლი - ცენტრალურ და აღმოსავლეთ საქართველოში, კახეთი – აღმოსავლეთში და იმერეთი – დასავლეთში. შეიქმნა რამოდენიმე სამთავრო და მომცრო ზომის სახელმწიფო, რომლებსაც ფეოდალები მართავდნენ. ოდიშის სამთავროსთან ერთად, რომელიც ფაქტობრივად, დღევანდელი სამეგრელოს მთელს ტერიტორიას მოიცავდა, მათ რიცხვში გურია, აფხაზეთი და სვანეთიც შედიოდნენ.

XVI საუკუნის შუა წლებში საქართველოს დაქსაქსული სამეფოები და სამთავროები აღმოსავლეთით სპარსელებმა, ხოლო დასავლეთით ოსმალოებმა დაიპყრეს. მიუხედავად ამისა, საქართველოს მმართველებმა სამ საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში შეძლეს გარკვეული ავტონომიის შენარჩუნება, რადგან სპარსელებსაც და თურქებსაც აწყობდათ, რომ ქართულ მიწას ერთგვარი ბუფერის როლი შეესრულებინა მეზობელ იმპერიასთან ურთიერთობაში

XII საუკუნის შუა წლებიდან მოყოლებული XIX საუკუნემდე ოდიშს დადიანების გვარის წარმომადგენლები მართავდნენ. მკვლევართა აზრით, გვარი („დადიანი“) თავდაპირველად ტიტულს წარმოადგენდა და „სტრატეგიული მიწების მმართველს“ ნიშნავდა. ამ პერიოდის უძლიერესი მმართველი ლევან II დადიანი იყო (მართავდა 1611–1657 წლებში). ლევანმა წარმატებით დაიპყრო გურია, ხოლო იმერეთი დაპყრობას არაერთხელ ბეწვზე გადაურჩა. ლევანმა რეგიონში რუსეთის გავლენის განმტკიცებასაც მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი. მან რუსეთთან პირველი კავშირი ჯერ კიდევ 1636 წელს დაამყარა, რომ ოსმალოთა მხრიდან შესაძლო საფრთხის შემთხვევაში რუსეთის მხარდაჭერა ჰქონოდა.

სამეგრელო

რეგიონი, რომელიც სამეგრელოს ისტორიულ სამთავროს ეკავა, ისტორიის მანძილზე სხვადასხვა სახელით მოიხსენიებოდა - კოლხეთი, ეგრისი, ლაზიკა, ოდიში და მინგრელია. სამეგრელოს რეგიონს მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე უდიდესი სტრატეგიული მნიშვნელობა ენიჭებოდა. აქ ძლევამოსილი იმპერიები ერთმანეთის წინააღმდეგ იბრძოდნენ. შედეგად, ეს მხარე ხშირად რომაელების, ბიზანტიელების, მონღოლების, თურქების, სპარსელების, რუსებისა და სხვათა არმიების არაერთი შემოსევის ობიექტი გახდა.